TWASeko 2023ko kide berria

Aretxaga Espainian jaio eta hezi zen, baina duela 25 urte Mexikora joan zen bizitzera, eta Mexikoko herritarra da gaur egun. Astronomo gisaren hasierako garaian, galaxien erdian dauden zulo beltz supermasiboen inguruan izarrak nola sortzen diren jakiteko jakin-mina piztu zitzaion.

Denborarekin, bere interesak zulo beltz hauen inguruan “su artifizialak” deitzen zituen horretara aldatu ziren: izar-sortze-leherketa handiak. Izarren leherketa hauek hauts kosmikoz inguratuta dauden oso urruneko galaxietan dira ikusgarrienak.

Galaxia hauek hain urrun daude non haien argiak, Lurrera iristen denerako, 13.000 milioi urte inguru ditu. Horrek esan nahi du benetan iragan sakonera begira ari direla, unibertsoaren hasierako faseen lekuko. Eta unibertsoa handitzen ari denez, urruneko galaxia horiek “urruntzen” ari direla dirudi.

Higidura puxika bateko bi lekuen norabide bezalakoa da, puxika puztu ahala aldenduz. «Espazioa hazten ari da», azaldu du Aretxagak. «Eta horrek galaxia hauek gugandik urruntzen ari direneko pertzepzioa sortzen du. Baina, egia esan, unibertsoa hazten ari da, eta galaxiak gugandik urruntzen ari dira unibertsoa hedatu ahala».

Astronomoek teleskopio bereziak eta boteretsuak behar dituzte galaxia hauek behatzeko “gorriranzko lerratutako” argia erabiliz; galaxiak urruntzen ari direnez, beha daitekeen argiaren uhin-luzera luzatzen da eta, beraz, argi-espektroaren zati gorrirantz “desplazatuta” agertzen da.

Aretxagak lan egiten duen Alfonso Serrano Teleskopio Milimetriko Handia itsasoaren mailatik 4,6 kilometrora dago Mexikoko Sierra Negra sumendi amatatuaren gainean. Munduko teleskopiorik handiena da, gorrira desplazatutako milimetroko uhin-luzerako argia detektatzeko eta urrutiko izarren, galaxien, planeta sistemaren eta zulo beltzen sorrera goiztiarra behatzeko diseinatua. Gainera, Mexiko eta Estatu Batuen arteko baterako proiektu bat da.

Gorriranzko lerratuta dagoen argia erabiliz ikerketetan aditua da Aretxaga. Bere aurkikuntzen artean, urtero mila eguzki-masa baino gehiago osatzen duten galaxiak daude (eguzki-masa bat eguzkiaren masaren baliokidea da). Alderatuz, gure Esne Bideak eguzki masa bakarra osatzen du urtero. Izar-fabrika oso eraginkor hauek unibertsoaren hasierako historian zenbat galaxiak funtzionatu izan zuten erakusten diete astronomoei. Arlo honetan egin dituen azken lan nabarmenenen artean, Jorge Zavala doktore ohiak zuzendutako  ikereketa bat  izan zen, 2018an Nature Astronomy aldizkarian argitaratua. Ordura arte antzematutako  izar-eratze urrun eta argitsuena deskribatu zuen galaxia infragorrien artean.

Orain, Aretxagak eta hainbat unibertsitatetako lankideak —AEBetako Amherst-eko Massachusettseko Unibertsitatea; Ipar-mendebaldeko Unibertsitatea, AEB; Michiganeko Unibertsitatea, AEB; Arizona State University, AEB; Cardiffeko Unibertsitatea, Erresuma Batua; eta Mexikoko Astrofisika, Optika eta Elektronika Institutu Nazionala—teleskopiorako kamera berri bat lantzen ari dira. Kamerak TolTEC du izena, eta makina izugarria da, hiru mailetan banatuta, esan zuen. Iragan urruneko izar-mapa askoz handiagoak eta zehatzagoak sortzeko aukera emango die. “Teleskopio honekin eta bere mapekin galaxia hauek ingurunearekin nola erlazionatzen diren ulertzea eta galaxia berriak aurkitzeko askoz ere errezagoa da”, esan du Aretxagak. “Uste dugu gaztetan gure galaxiari askoz gehiago dagozkion galaxiak aurki ditzakegula”.

Astronomo gazteentzako hezkuntza trinkoa

Baina Aretxagak zientziari egindako ekarpena ikasketa astronomikoetatik haratago doa.  Nazioarteko Astronomo Gazteentzako Eskoletako (ISYA) zuzendaria da, Nazioarteko Astronomia Batasunaren (IAU) programa bat da hau, edonon unibertsitateko ikasleei astronomia teknika modernoetan prestakuntza emateko diseinatua.

Programa urtero munduko leku ezberdinetan garatzen da, eta heziketa espezializatua zabala ez duten tokiko ikerketa institutuko eskualdeetako ikasleak prestatzen ditu astronomian. Etengabeko lana dakarren hiru asteko egitarau bizia dela deskribatu du Aretxagak. “Oso eskola trinkoak dira”, esan zuen. «Ikastaroa zehatza da. Hiru astez elkarreragin eta irakasten dugu, eta ezer gutxi gehiago egiten dugu. Irakasleen panelak daude. Laborategietara sarbidea dute. Datuak prozesatzen, datuak hartzen eta ikaskuntza automatikoa ulertzen ikasten dute. Gero, euren herrialdeetara itzultzen dira». Duela gutxi, uztailaren 17tik abuztuaren 4ra, eskola  Pueblan, Mexicon, izan zen, eta Latinoamerikako 14 herrialdetatik etorri ziren 29 ikale. Hurrengo eskola Hegoafrikako Cape Town hirian izango da azaroaren 19tik abenduaren 9ra. Ikastetxea bi aldiz egingo da aurten COVID-19 pandemiaren ondorioz galdutako urteen konturako.

IAUk 1967an sortu zuen ikasketa programa. Aretxaga 2002an joan zen irakasle gisa. Gero, zuzendariordea izan zen 2016an, eta zuzendari 2018an, gaur egunera arte. 2016az geroztik, eskola Txina, Kolonbia, Egipto, Mexiko eta Irango Errepublika Islamiara bidaiatu zuen. 2017an, eskola Etiopian izan zen, gutxien garatutako herrialdeen artean.

«Etiopia izugarri garrantzitsua izan zen. Bere espazio-esplorazio agentzia garatzen ari da, eta bere unibertsitateetan ikasleak astronomiako doktoretza egiten ari dira “, esan zuen. “Eta, gero, Etiopiak, harrera-herrialde gisa, eskualdeko beste ikasle batzuk ekar ditzake eskolarako: Ruanda, Uganda, Nigeria, Ghana, Sudan eta Madagaskarrekoak, besteak beste”. Aretxagak esan zuen Mexiko, herrialde txiki askoz inguratuta dagoen herrialde handi gisa, “garapen-polo”  dela astronomiari dagokionez. Astronomiarako baliabide gutxiago dituzten herrialde txikiagoetako astronomo gazteek Mexiko bezalako herrialde batean entrena litezke zientzia-gaitasun handiagoarekin, eta, beharbada, astronomia-ahalmena beren herrialdeetan garatu dezakete etxera itzuli ondoren.

“Programa hau ingurune isolatu horietako ikasleei ateak irekitzen saiatzen da, astrofisikan haientzat zer aukera dauden erakutsi”, esan zuen. «Harremanak egiten dituzte, arlo horretan ospetsuak diren irakasleekin elkartzen dira eta, agian, egin dezaketenari buruzko ikuspegi aldaketa bat jasotzen dute».

“Gure poztasunerako, astronomo profesional izateko jarraipena egin ahal izan ditugun gure ikasleen % 70a haien herrialdetara itzuli dira”, gaineratu du. “Haientzat ez da 1970eko eta 1980ko hamarkadetan Espainian eta Mexikon izan zena baino, gaur egun komunitate astronomiko askoz indartsuagoa baitute orduan baino”.

Aretxagak esan zuen TWASko kidea izatea ohore handia izan zela berarentzat eta bere lanarentzat bai ikerketan bai hezkuntzan.

“Asko esan nahi du TWASek egiten ari garenaren balioa eta eskola hauek izaten ari diren eragina aitortzea”, esan zuen. «Benetan aitortza polita izan zen. Baina hurrengo belaunaldiko zientzialarien ardurak ere badakartzala ikusten dut, eta aukera asko daude hemen ardura horiek betetzeko».

Sean Treacy